ریشه انقلاب اسلامی و طرح «ولایت فقیه» دراظهارات شیخ فضل الله نوری مشهود است/ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ در تشخیص‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند

کد خبر: ۲۶۱۰۸۰

تاریخ انتشار:۱۱ مرداد ۱۴۰۱ - ۱۳:۵۲ - 02 August 2022

ریشه انقلاب اسلامی و طرح «ولایت فقیه» دراظهارات شیخ فضل الله نوری مشهود است/ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ در تشخیص‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند/ او در جنبه غربگرایانه مشروطیت اغماض نداشت

نرگس ضیا، مدرس و کارشناس مسائل تاریخی در یادداشتی برای روزپلاس نوشت: از حدود نیمه دوم قرن سیزدهم اسلامی به بعد، جنبشهای اصلاحی در جهان اسلام، شامل ایران، مصر، سوریه، لبنان، شمال آفریقا، ترکیه، عراق، افغانستان و هندوستان آغاز شد.

نهضت های اصلاحی سده اخیر، اغلب توسط بزرگان دینی کشورهای یاده شده که به عمق تحولات و سیر جریانات فرهنگی و سیاسی مسلمانان آشنا بودند و از نفوذ استعمار فرهنگی بیگانگان و بیطرفی مردم رنج می‏بردند، صورت می‏گرفت.

در ایران، رهبران مذهبی، چه در عمل و چه در نظر به علت تفاوت بینشهای عقیدتی و مبانی اجتهادی با دیگر فرقه‏های اسلامی، تحرک، نشاط سیاسی و اجتماعی چشمگیری از خود نشان داده بودند، بگونه‏ای که در موج نوین بازسازی تفکر اسلامی، سهم بسزایی داشتند، و اوج آن را می‏توان در جنبش تنباکو به فرمان میرزای شیرازی و همچنین قیام عمومی که به «مشروطیت»تغییر ماهیت داد، دانست.

تحرک مذهبی مراجع دینی و آگاه ساختن مردم به آنچه در کشور می‏گذشت، از عوامل مهمی است که در انقلاب تأثیر داشت و مبارزه غیر فعال مردم ایران را به تدریج به مبارزه فعال و منسجم تبدیل کرد.

البته نه فقط مردم، بلکه علمای بزرگی به تأیید و دفاع از مشروطیت برخاستند که یا تصور درست و روشنی از مشروطیت نداشتند، یا به علت دیدگاه دینی از مفهوم غربی آن اغماض نموده و اصرار بر اصلاح و توجیه دینی آن داشتند.

در واقع در جنبش مشروطیت یک اندیشه حاکم نبود، و همانگونه که به رهبری روحانیون بپا خاست، با اندیشه روشنفکران ادامه یافت. روحانیون آن را فرصتی برای اجرای احکام شریعت آسمانی یافته و روشنفکران، خواهان نو خواهی و دموکراسی منهای دین بودند.هر چند در بنیاد با یکدیگر تضاد داشتند و در پایان به این تعارض ذاتی برخوردند، اما با به قدرت رسیدن‏هر کدام، این تعارض و برخورد با یکدیگر اجتناب ناپذیر بود.

بدون تردید، نخستین فرد از مجتهدان که به طور مشخص در مقابل تغییر ماهیت غرب زده ی مشروطیت ایستاد، «شیخ فضل الله نوری» بود. او با بینش عمیق خود پی برد، آنچه روشنفکران به عنوان «مشروطه» در پی عرضه و اجرای آن هستند، برخاسته از بینش و فکر غربی است و در نهاد اسلامی ریشه‏ای ندارد. به دید شیخ، مشروطه خواهان در صدد گسترش غربزدگی فرهنگی و سرانجام اسلام زدایی بودند.

شیخ فضل الله پس از تلاشهای بسیار در راه اصلاح فکر مشروطه خواهی و تصحیح قانون اساسی و انضمام ماده دوم‏[شورای مجتهدین‏] به متمم قانون و نیز همراهی با این جنبش و شرکت نمودن در مجلس، وقتی حرکت تصحیحی و مشروعه خواهی خود را بی‏اثر دید، پس از بازگشت از تحصن سه ماهه در حضرت عبدالعظیم و عدم اجرای تعهدات مجلسیان، طی لایحه‏ای در پاسخ به این سئوال: «که این مساعدات جدی به چه جهت به مخالفت و مهاجرت پیوست، آیا موجب شرعی و مقتضی مذهبی داشت و مشروطه را با قوانین قرآنی و موازین شریعت آسمانی مخالف یافتید که مخالفت فرمودید یا آنکه انفصال و مخالفت موجب دیگری از عوارض عادیه و دواعی اتفاقیه داشت؟ » ضمن تبیین بنیاد مشروطیت غربی (کنستیوسیون) و علل نفوذ آن در ایران و موافقت نخستین و تلاشهای پیگیر خود، آن را معارض احکام شریعت و مخالف مذهب خوانده و حرمت متابعت آن را ضمن همین بیانیه اعلام می‏دارد.

شیخ فضل الله در پاسخ به سئوال فوق می‏نویسد:

«...منشأ این فتنه (مشروطبت)، فرق جدیده و طبیعی مشربها بودند که از همسایه‏ها اکتساب نمودند و به صورت بسیار خوشی اظهار داشتند که قهرا هر کس فریفته این عنوان و طالب این مقصد باشد به این که در طلب عدل بر آمدند و کلمه طیبه «العدل»را هر کس اصغاء[شنید و توجه‏]نمود بی‏اختیار در تحصیل آن کوشید....

از دیدگاه شیخ فضل الله به دلیل جامعیت اسلام ، نیازی به قانون و تدوین جدیدی نیست و بر همین اساس قانون اساسی مشروطه که بدون توجه به دیدگاههای شریعت قانون تدوین می‏کند و حتی می‏تواند در تعارض با مذهب باشد، غلط است.

شیخ فضل الله به عنوان یک مجتهد عالی مقام، کاملا حق داشت هر تعبیر نابجایی از اسلام را نادرست بداند و با نوآورانی که نظام ایران را به حفظ بیطرفی در امر مذهب سوق می‏دادند، به مخالفت برخیزد. یک‌ کلام‌ باید گفت‌ که‌ مراجع‌ مشروطه‌ خواه‌ نجف‌ در تشخیص‌ موضوعات‌ و تطبیق‌ کلیات‌ بر مصادیق‌ به‌ پای‌ شیخ‌ نمی‌رسیدند و او در آشنایی‌ با ریشه‌های‌ تاریخی‌ و مبانی‌ تئوریک‌ مشروطة‌ وارداتی، شناخت‌ ماهیت‌ افراد و گروه‌های‌ مؤ‌ثر و ذی‌نفوذ و اطلاع‌ دقیق‌ از شگردهای‌ ظریف‌ و گوناگون‌ آن‌ها و پیش‌ بینی‌ آیندة‌ حوادث‌ و جریان‌ها، بسیار جلوتر از مراجع‌ مزبور حرکت‌ می‌کرد.

این واقعیت داشت که مشروطه گران با تطبیق قوانین ایران با قوانین کشورهای اروپایی تلاش می‏نمودند و مایل بودند بیگانگان ایران را در شمار کشورهای کنستیوسیون قرار دهند، ضمن آنکه از قید و بندهای مقررات شریعت و پیچ و خم‏های آن آزاد باشند.

در واقع به همان اندازه که روحانیون برای اجرای قانون مذهب در تلاش بودند، برعکس مشروطه گران برای تشکیل پارلمانی می‏کوشیدند که مقررات آن از مبانی و قوانین شریعت اقتباس نشده بود و بر اساس اندیشه‏های«لائیک»و اصل نو گرایی به اندیشه‏های نوین سیاسی در انگلیس و فرانسه دسترسی مستقیم داشته و به آن ارج می‏نهادند.

از آغاز تشکیل مجلس با تصویب طرحی از طرف شیخ فصل الله نوری ، سه مجتهد به اصطلاح طراز اول در مجلس حاضر می‏شدند، و نوعی نظارت فعلی در کار بود و اختلافها معمولا به توافق جویی می‏گذشت. اما بهر حال از نظرگاه فلسفه مشروطیت، سیاست دینی و ریاست فائقه روحانی مردود بود، خواه مرجع نجف باشد و خواه فرمانروایی هیئت مجتهدانی بیرون از قلمرو مجلس.

در بررسیِ‌ علل‌ مخالفت‌ شیخ‌ با مشروطة‌ مطلقه‌ (و دمکراسی‌ لیبرال‌ غربی) در اواخر عمر، نباید از نظر دور داشت‌ که‌ اوضاع‌ و شرایط‌ سیاسی‌ - اجتماعی‌ - نظامی‌ - صنعتی‌ و آموزشی‌ کشورمان‌ در عصر مشروطه، با اوضاع‌ و شرایط‌ فعلیِ‌ کشور، از برخی‌ جهت‌ها تفاوت‌های‌ بارز و عمده‌ ای‌ داشت‌ و این‌ تفاوت‌ها، خود به‌خود، برخوردها و عکس‌ العمل‌ های‌ دوگانه‌ ای‌ را در قبال‌ امورِ‌ ظاهراً‌ مشابه‌ و یک‌سان‌ طلب‌ می‌کرد: کشور ما در صدر مشروطه، فاقد یک‌ ارتش‌ گسترده‌ و مقتدر مرکزی‌ (آن‌ هم‌ کاملاً‌ ملی‌ و رها از دخالت‌ مستشاران‌ بیگانه) بود و از شبکة‌ ارتباطات‌ وسیع‌ خبری‌ و نیز وسایل‌ نقلیة‌ سریع‌ امروزی‌ بهرة‌ چندانی‌ نداشت. علاوه‌ برآن از مشکلاتی‌ هم‌چون‌ کمبود چشم‌گیر عناصر با سواد، فقدان‌ نظام‌ آموزش‌ و پرورش‌ اجباری‌ و متمرکز، عدم‌ امنیت‌ کافیِ‌ طرق‌ و راه‌های‌ خارج‌ از شهر، رنج‌ می‌ برد و در عین‌ حال‌ شدیداً‌ گرفتار نفوذ فزاینده‌ و دخالت‌های‌ زنندة‌ دو همسایة‌ مقتدر و سلطه‌ جوی‌ جنوبی‌ و شمالی‌ بود و افزون‌ بر این‌ همه، هیچ‌ گونه‌ سابقه‌ و تجربة‌ کار پارلمانی‌ نیز نداشت‌.

مخالفت‌ شیخ‌ نوری‌ و یارانش‌ با مجلس‌ شورای‌ وقت، گذشته‌ از اشکالات‌ اعتقادی‌ و فقهی‌ به‌ پارلمانتاریسم‌ «مطلقة» اروپایی‌ ریشه‌ در توجه‌ دقیق‌ آنان‌ به‌ اوضاع‌ و احوال‌ وقت‌ کشور و ناسازگاریِ‌ آن‌ با لوازم‌ و ملزوماتِ‌ استقرار مشروطة‌ اروپایی‌ داشت‌ و از پیش‌ بینیِ‌ تبعاتِ‌ سوء اجرای‌ دموکراسیِ‌ پارلمانی‌ (به‌ سبک‌ غربی) در آن‌ برهه‌ از تاریخ‌ نشأت‌ می‌ گرفت.

متقابلاً‌ شرایط‌ و مقتضیات‌ سیاسی‌ - اجتماعی‌ - تاریخیِ‌ آن‌ روز کشورمان ضرورتِ‌ ایجاد یک‌ قیام‌ انقلابی‌ (از سنخ‌ انقلاب‌ بهمن‌ 57 ) را که‌ از تحدید و تعدیل‌ سلطنت‌ به‌ وسیلة‌ برنامه‌ ریزی‌ و نظارت‌ مجلس‌ شورا فراتر رفته‌ و طرحِ‌ «تغییر کامل‌ رژیم» به‌ جمهوری‌ یا چیز دیگر را درافکند، ایجاب‌ نمی‌ کرد و از این‌ حیث‌ با شرایط‌ و مقتضیات‌ کشورمان‌ در اواخر دهة‌ پنجاه‌ شمسی‌ یک‌سان‌ نبود. طبیعی‌ است‌ برای‌ گذار از آن‌ نظام‌ کهن‌ و رسیدن‌ به‌ این‌ نظامِ‌ نوین‌ و بی‌سابقه، به‌ یک‌ حلقة‌ واسطه‌ نیاز بود، و این‌ حلقة‌ واسطه‌ - به‌ قول‌ تندر کیا( نهیب جنبش ادبی) - می‌توانست‌ همان‌ عدالت‌خانه‌ یا مشروطة‌ مشروعة‌ شیخ‌ باشد.

کلام اخر اینکه بی‏تردید شیخ فضل الله شیفته مذهب و اجرای مقررات آن بود، و او به عنوان یک مجتهد عالی مقام کاملا حق داشت هر تعبیر نابجایی از اسلام را نادرست بداند و با نوآورانی که نظام ایران را به حفظ بیطرفی در امر مذهب سوق می‏دادند، به مخالفت برخیزد و برای اصلاح و تصحیح بنیاد و مواد آن بپاخیزد و تلاش، شیخ‌ خواستارِ‌ نظام‌ حاکمیت‌ حدود و ارزش‌های‌ اسلامی‌ بود که‌ البته‌ از دیدگاه‌ او جز با حکم‌ و تنفیذ فقیهان‌ محقق‌ نمی‌شد. در خلال‌ اظهارات‌ شیخ‌ در مشروطه‌ مکرر به‌ طرح‌ مسئلة‌ ولایت‌ فقیه‌ مبسوط‌ الید بر می‌خوریم‌ و این‌ به‌وضوح‌ حاکی‌ از وجهِ‌ ایجابیِ‌ نظریة‌ سیاسی‌ شیخ‌ و نیز مخالفتِ‌ اصولیِ‌ او با استبداد شاهنشاهی‌ است: «در زمان‌ غیبت‌ امام(ع) مرجع‌ در حوادث، فقهای‌ از شیعه‌ هستند و مَجاری‌ امور به‌ یَدِ‌ ایشان‌ است‌ و بعد از تحقق‌ موازین، احقاق‌ حقوق‌ و اجرای‌ حدود می‌نمایند و ابداً‌ منوط‌ به‌ تصویب‌ احدی‌ نخواهد بود». (رسائل) و حتی در پایان با کمال شهامت و رشادت با ایثار جان خود پرچم شریعت خواهی و عظمت اسلام را بر سر دار به اهتزاز نگهدارد.

روانش شاد و راهش پر رهرو باد.

سایر اخبار

در حاشیه ابلاغ حکم یک دادگاه؛ روایت یک انحراف سخت در متن جنبش عدالت‌خواهی/ از دانشگاه تهران تا واشنگتن راه زیادی نیست!

عکس/ برافراشتن پرچم عزای حسینی برفراز بلندترین سکوی پرچم ایران

جدایی نادر یک زوج ستاره‌ای را ببینید +عکس

خطرناکترین "گُل" جهان+ عکس

سرلشکر صفوی: قدرت فکری و سیاسی ما از ایران فراتر رفته؛ مردم برخی از کشورهای اسلامی عکس امام و رهبری را در منازل خود نصب کرده اند

مساحت سیاسی آمریکا در حال افول است/ دشمن در حال عقب نشینی از خطوط مقدم است

نیروهای مسلح خود را برای مقابله با جنگ ترکیبی دشمن آماده کنند

چطور از کوره در نرویم؟

بازتاب جهانی نمایش تمسخرآمیز «هالک دروغین ایرانی»

وزیر آموزش و پرورش از هوش رفت +عکس