داستان شکستن سدها چه بود؟

به گزارش روز پلاس، شکسته‌شدن سد را رد می‌کند. وقتی از او می‌پرسم چند روز پیش فرماندار جهرم خبر داد که سد خاکی منطقه محمدآباد شکسته، مگر نمی‌دانند که آنچه شکسته‌شده سد نیست، می‌گوید: نمی‌دانند نه اینکه جوسازی باشد. محمد حاج‌رسولی‌ها، مشاور وزیر نیرو و مدیرعامل شرکت مادر‌تخصصی مدیریت منابع آب، در گفت‌وگوی خود  بالکل پس‌زمینه سدستیزی را پشت این ماجرا رد می‌کند و معتقد است کسی نیست که با سد مشکل داشته باشد. البته سخن او کمی اغراق‌آمیز است؛ زیرا مخالفان سدسازی هم کم نیستند. او در این گفت‌‌وگو از آنچه در جریان سیلاب استان فارس رخ داده می‌گوید و از عملکرد موفق سد سلمان فارسی. ‌ در پی چند روز به‌ طور مکرر، خبر شکسته‌شدن سد «جهرم» در استان فارس منتشر و تکذیب شد. ماجرا از چه قرار بود؟
وزارت نیرو از روز شنبه هفته گذشته، سیلاب در استان فارس را پیش‌بینی کرده بود و برهمین‌اساس تمام سدهای حوضه‌های تحت‌تأثیر این بارندگی را شناسایی کرده بود. یکی از حوضه‌هایی که پیش‌بینی می‌شد بارندگی خوبی در آن اتفاق بیفتد، حوضه «موند» بود. حوضه‌ای که بخش عمده‌ای از آن در استان فارس و بخش دیگری از آن در استان بوشهر قرار دارد. بارندگی‌ای که در این حوضه‌ها رخ داد، بارندگی تقریبا کم‌نظیری به لحاظ دوره‌های بازگشت بود. بارش‌ها در استان فارس، قبل از این بارش‌های اخیر، ٧٣ میلی‌متر بود، بعد از این بارش‌ها، این بارندگی به ٢٥٠ میلی‌متر به ‌طور میانگین در سطح استان فارس رسیده بود، یعنی ٢٤٣ درصد رشد داشت. این بارندگی عمدتا در شهرستان‌های جهرم و فسا رخ داد. خوشبختانه سد سلمان فارسی در این منطقه وجود داشت که از نظر فنی، از همه لحاظ آماده آب‌گیری بود. در این ماجرا، کل سیلابی که در بالادست این حوضه قرار داشت، به وسیله این سد ذخیره شد بدون اینکه کوچک‌ترین مشکل فنی وجود داشته باشد؛ بنابراین حدود ٣٥٠ میلیون مترمکعب، آب در این سد در طول این سیلاب ذخیره شد و اکنون حجم این سد حدود ٦٠٠ میلیون مترمکعب است. این سد، دبی لحظه‌ای ١٨٠٠ مترمکعب در ثانیه را گرفت و اگر این سد نبود، کل شهرهای پایین‌دست این منطقه، آسیب‌های بسیار زیادی می‌دید و قطع‌به‌یقین، تلفات بالایی می‌داشت.
‌ ماجرای شکسته‌شدن سدی به نام «جهرم» چه بود؟
«جهرم» سد نبود، بلکه یک طرح تغذیه مصنوعی مرتبط با مباحث آبخیزداری و تغذیه آب به آبخوان‌هاست. حوضچه‌های کوچکی که طراحی می‌شود تا وقتی در رودخانه‌ای دبی پایه‌ای اتفاق می‌افتد، به استخرهای کوچکی که در برخی نقاط بالادست چاه‌ها وجود دارد منتقل شود تا تأخیر در حرکت آب ایجاد کرده و تغذیه آب در سفره‌های زیرزمینی انجام گیرد؛ حدود ١١ حوضچه تغذیه‌ای که هرکدام حدود ٥٠ تا ٦٠ هزار مترمکعب، ذخیره دارند، در آنجا وجود داشت که به سبب حجم بالای آب ورودی، حدود سه یا چهار حوضچه از آنها، تخریب شد که حجمی حدود ٢٠٠ تا ٣٠٠ هزار مترمکعب ذخیره داشت. این حجم یک‌هزارم ٣٥٠ میلیون مترمکعب آبی که در سد سلمان فارسی ذخیره شده، هم نیست و بسیار رقم کوچکی است. این حجم، در مقابل سیلابی که رخ داده عددی نیست. این حوضچه‌ها، حوضچه‌های بسیار کوچکی هستند و آبی که در درون آنها وجود دارد، سبب تخریب نمی‌شود.
‌ ما در این مدت شاهد بودیم که برخی مسئولان هم از این به گفته شما «طرح تغذیه آب» به ‌عنوان «سد» یاد کردند؛ برای نمونه فرماندار ویژه جهرم هم از سد خاکی منطقه محمدآباد یاد کردند. مسئولان نمی‌دانند سد نبوده؟
من جنبه منفی را نمی‌بینم. به‌هرحال، من پزشک نیستم، ممکن است اصطلاحاتی مطرح شود که ندانم چیست. این هم همین‌گونه است. ممکن است به یک بند خاکی که روی رودخانه بسته شده و مسیر آب را منحرف می‌کند، در اصطلاح محلی، سد خاکی بگویند. شاید عرف شده باشد. ضمن اینکه در آن منطقه دو، سه سد هم وجود دارد که قدیمی است و آسیب هم ندیده‌اند. طرح‌هایی که روی رودخانه‌ها مثل ایستگاه‌های پمپاژ و... یا دوره بازگشت کوچک طراحی می‌شود و مانند سد روی آب سرریز بزرگ در نظر نمی‌گیرند. ازآنجا‌که به ‌لحاظ ریالی هزینه کمتری به آنها تعلق می‌گیرد، این سازه‌ها عموما به همین دلیل با دوره بازگشت ٢٥ سال در نظر گرفته می‌شوند. سیلابی که آنجا رخ داده، سیلابی ٥٠ساله بود، اما سد سلمان فارسی با دوره بازگشت ‌هزارساله طراحی شده است.
‌ متولی طرح‌های تغذیه آب، کدام وزارتخانه‌ است؟ نیرو یا کشاورزی؟
این طرح‌ها زودبازده هستند و به‌همین‌دلیل هم وزارت جهاد کشاورزی تحت عنوان طرح‌های آبخیزداری اجرا می‌کند و هم وزارت نیرو. سد فقط مختص وزارت نیرو است، اما چنین طرح‌هایی می‌تواند به‌صورت مشترک انجام شود. برای آنها همچنین از اعتبارات استانی بهره گرفته می‌شود.
‌ اینکه برخی مدام روی این مسئله تأکید می‌کنند که «سد» شکسته است، گمان می‌رود رویکرد سدستیزی را دنبال می‌کند و حتی اگر در وهله اول از ناآگاهی سرچشمه بگیرد، مورد حمایت عده‌ای خاص قرار می‌گیرد و مدام بر آن طبل کوبیده می‌شود. عقیده شما در این رابطه چیست؟
تصور نمی‌کنم این اتفاق هدف‌دار بوده باشد. فرماندار یا معاونت عمرانی استانداری این منطقه، با وجود اینکه این اخبار پیچید، از عملکرد سد سلمان فارسی، ابراز رضایت کرده بودند. فکر نمی‌کنم انگیزه خاصی در‌این‌میان دنبال می‌شد، زیرا اگر انگیزه‌ای وجود داشت تا این حد سد سلمان فارسی را تأیید نمی‌کردند. نه‌تنها این سد، سد رئیسعلی دلواری در بوشهر هم رکورد بالایی را برای خود ثبت کرد و دبی بالای هزارو ٥٦٦ مترمکعب را کنترل کرد و اگر نبود، روستاهای منطقه آبپخش بوشهر، تلفاتی جدی را به خود می‌دیدند. به‌هرحال شرایط بحران شرایط سختی است و اظهارنظرهایی را به دنبال می‌آورد و کارکردن در این شرایط سخت است. بارندگی در استان هرمزگان، سبب شد دو سد استان که منبع آب شرب بودند، حجم بالایی را ذخیره کنند. اتفاقا در منطقه هرمزگان، وقتی یکی از دریچه‌های سد را برای مانور تخلیه رسوب باز کردیم، در منطقه شایعه شد که سد شکسته است و فردا صبح که دریچه‌ها بسته شد، این شایعات هم تمام شد. چنین شایعاتی را درزمینه سیلاب خوزستان در اوایل سال درباره سد دز داشتیم. وقتی دریچه‌های تحتانی سد را که پر از رسوب است، باز کردیم، بلافاصله شایعه شد که سد دز هم شکست؛ اما خب همه اینها شایعه است و بین مردم محلی می‌پیچد.
‌ خب علت این‌همه ترس از سد چیست؟ چرا مردم اعتماد نمی‌کنند؟
این پدیده‌ای نیست که اتفاق نیفتاده باشد. بر فرض، سدی با دوره بازگشت ‌هزارساله طراحی شده باشد، اگر سیل دوهزارساله اتفاق بیفتد، شاهد خطراتی خواهیم بود و خسارات بالایی هم خواهیم دید. چندی پیش در فضای مجازی، از سدی که در آمریکا شکسته بود، عکسی منتشر شد. به‌هرروی مردم این صحنه‌ها را می‌بینند و ابراز نگرانی می‌کنند؛ هرچند معمولا اگر سیستم‌های هشدار سدها روشن باشند، با وقوع هر خطری اطلاع‌رسانی خواهد شد. ما در قبال سرریزهایی که ممکن است روی دهد، در کل کشور و در همه سدها اطلاع‌رسانی کرده‌ایم. همین چند روز پیش، درباره سد نسا در استان کرمان، چهار، پنج ساعت پیش از وقوع سرریز، به مقام‌های استان اعلام کردیم که از شامگاه، این سد سرریز خواهد کرد. به‌هرحال مردم در حاشیه روستاها از منازلشان تخلیه شدند و در مکان‌هایی با تراز بالاتر اسکان داده شدند و بعد هم به سکونتگاه‌هایشان بازگشتند.
‌ شما اشاره کردید که در سطح جهان این رویدادهای وجود داشته است. ما چنین سابقه‌ای را در کشور داشته‌ایم؟
شاید یک سد کوچک که در واقع یک بند خاکی بود، در سیل استان گلستان در دهه ٧٠ تخریب شد؛ اما سد بزرگی که در کشور چنین شرایطی داشته باشد، من به خاطر ندارم.
‌ آیا هیچ‌گاه پیش‌آمده که بحران‌های این‌چنینی، دستاویز عده‌ای برای مخالفت شود؟ و مدام بر این طبل کوبیده شود که خطاهایی از سوی دولت و وزارت نیرو رخ می‌دهد؟
هیچ‌کس ساخت سد را در نفس خودش رد نمی‌کند... .
‌ عده‌ای آن را هم رد می‌کنند.
نه ایرادی که وجود دارد، این است که اگر سدی ساخته شود و حقابه زیست‌محیطی برای آنها در نظر گرفته شود، هیچ ایرادی بر آن نیست؛ اگر سدی ساخته شود که به‌هرحال آب شرب مناطق را تأمین کند، چه کسی اعتراض خواهد داشت؟ اگر حقابه زیست‌محیطی به جای اینکه برای مصرف استفاده شود، در رودخانه به ‌شکل جریان پایدار وجود داشته باشد، هیچ‌کس نمی‌تواند نفس سدسازی را نفی کند؛ اما ایراد معمولی که گرفته می‌شود، این است که در این سدها حقابه زیست‌محیطی رعایت نمی‌شود؛ به‌ویژه در سال‌های خشک‌سالی؛ وگرنه اگر کشور با شرایط مناسب مواجه باشد، هیچ‌یک از این سدها، آثار و تبعات منفی زیست‌محیطی نخواهد داشت. تنها در دوران خشک‌سالی است که ممکن است جابه‌جایی حق زیست‌محیطی را به سایر مصارف داشته باشیم.
‌پرسش من را پاسخ ندادید؛ اینها انتقادهایی است که به موضوع محیط ‌زیست مطرح می‌شود؛ اما من درباره جوسازی‌هایی پرسیدم که ممکن است بر پایه واقعیت نباشد و درواقع سیاسی باشد.
نه؛ دلیلی ندارد که کسی جوسازی کند. اگر افراطی انجام شود، ممکن است به چالش کشیده شود؛ اما اصلا هیچ کارشناسی نمی‌تواند با نفس سدسازی مخالف باشد. شاید بیشتر در موضوع افراط روی سدسازی نکاتی را داشته باشند. شاید در حوضه‌هایی در بالادست و پایین‌دست، سدهایی خارج از ظرفیت رودخانه ساخته شده باشد که این موضوع هم از این منظر بحث می‌شود. یکی از بحث‌های سدسازی هم همین کنترل سیلاب است. منظورم تنها این سیل اخیر نیست؛ بلکه جلوی سیل‌های سهمگین در استان خوزستان با دبی‌های پایین گرفته می‌شود. بسیاری از سدهای ما این وظیفه را انجام می‌دهند؛ هرچند افراط سدسازی در برخی حوضه‌ها ممکن است این شائبه را برای مخالفان سدسازی به ‌وجود آورده باشد؛ اما در کل مخالفت نمی‌کنند.

منبع: مشرق