گزارش/

به بهانه درگذشت شاعر و پژوهشگر ادبی ایرانی؛ مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان

بامداد روز 19 مرداد 1401 هوشنگ ابتهاج شاعر و پژوهشگر ادبی بزرگ ایرانی در سن 94 سالگی درگذشت.
کد خبر: ۲۶۱۷۸۵
تاریخ انتشار:۱۹ مرداد ۱۴۰۱ - ۰۸:۴۶ - 10 August 2022
مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان


به گزارش روزپلاس؛ هوشنگ ابتهاج شاعر و پژوهشگر ادبی بزرگ ایرانی در سن 94 سالگی درگذشت. در این مطلب زندگینامه کامل هوشنگ ابتهاج را قرار داده ایم. هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان را بخوانید.

یلدا ابتهاج دختر هوشنگ ابتهاج شاعر بزرگ و معروف ایرانی با انتشار عکسی از پدرش خبر فوت پدرش را رسانه ای کرد .

مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان


«هوشنگ ابتهاج»،  یا «ه.ا.سایه» شاعر معاصر ایرانی و از محبوب‌ترین شاعران در میان جوانان و دوست‌داران شعر است. از معروف‌ترین آثار او می‌توان به شعرهای «ارغوان» و «زندگی» اشاره کرد. 

او شاعری توانا است که به هر دو سبک کهن و نو شعر می‌سراید. علاوه بر توانایی‌ها و هنرمندی او، دلایل دیگری نیز در شهرت و شناخته شدن آثار او موثر بوده‌اند؛ به‌طور مثال، شعر او بارها توسط هنرمندان و خواننده‌های محبوب ایرانی، به‌صورت ترانه و تصنیف، اجرا شده‌ است.

از عوامل دیگر محبوبیت او در میان مردم، همراهی او با روح زمانه و شرایط اجتماعی است. شعر او نسبت به آنچه در اجتماع می‌گذرد بی‌تفاوت نیست. او مضامین اجتماعی و دغدغه‌های مردم را، با هنرمندی به رشته شعر درمی‌آورد. در این نوشتار، به معرفی این شاعر معاصر و آثارش، شرح زندگی و بررسی کلی سبک شعر او می‌پردازیم.

هوشنگ ابتهاج از شاعران معاصر ایران است. او به هر دو سبک کلاسیک و نو، شعر می‌سراید. ابتهاج علاوه بر شعر و ادبیات، در زمینه موسیقی نیز فعالیت داشته‌ و از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ سرپرست برنامه «گل‌ها» در رادیو ایران و پایه‌گذار برنامه موسیقی «گلچین هفته» بوده است. او بعد از حادثه خونین میدان شهدا (ژاله) و کشته‌شدن مردم به دست نیروهای رژیم وقت، به‌همراه «محمدرضا لطفی»، «محمدرضا شجریان» و «حسین علیزاده»، به نشانه اعتراض، از همکاری با رادیو کناره‌گیری کرد.

غزلیات، تصنیف‌ها و اشعار نوی او بارها توسط هنرمندان بزرگی چون محمدرضا شجریان، حسین قوامی و شهرام ناظری و خوانندگان دیگری مانند علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی اجرا شده است. دو تصنیف معروف «تو ای پری کجایی» و «ایران ای سرای امید» یا «سپیده» از سروده‌های او هستند.

مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان


زندگی‌نامه هوشنگ ابتهاج

امیرهوشنگ ابتهاج در ششم اسفندماه ۱۳۰۶ در خانواده‌ای سرشناس از اقلیت‌های مذهبی، در شهر رشت زاده شد. پدرش «میرزا آقاخان ابتهاج» از بزرگان رشت بود. ابتهاج تحصیلات ابتدایی و بخشی از تحصیلات متوسطه را در رشت گذراند و سپس برای ادامه تحصیل راهی تهران شد. او از همان کودکی به هنر علاقه داشت و در کنار درس به فراگیری نقاشی و مجسمه‌سازی نیز مشغول شد. به گفته خودش:

در همان هشت تا ده‌سالگی برای غذا پختن حرص می‌زدم. یک بار هم سه ماه تابستان مرا فرستادند پیش یک خانم خیاط. شاید چون در خانه شلوغ می‌کردم. گلدوزی و دِسْمِه‌دوزی هم از او یاد گرفتم. مدت کوتاهی هم پیش « موسیو یرواندی» نوازنده ارکستر سمفونی تهران، مشق ویولن کردم.

او عضو کانون نویسندگان ایران بود اما در سال ۱۳۵۸ به‌دلیل نقض مرام‌نامه و اساس‌نامه کانون، با رای هیئت دبیران کانون، ابتدا تعلیق و سپس به‌همراه چند تن دیگر از اعضا، اخراج شد.

ابتهاج همچنین مدتی مدیر کل شرکت دولتی سیمان تهران بود.

شعر سایه، از طریق موسیقی، وارد حافظه جمعی مردم شده است.

منزل شخصی ابتهاج در تهران در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان میراث فرهنگی، با نام «خانه ارغوان» ثبت شد. این نام برگرفته از درخت ارغوان حیاط خانه است که سایه شعر معروف خود «ارغوان» را برای آن سروده است.

او در سال ۱۳۳۷ با «آلما مایکیال» ازدواج کرد و دارای چهار فرزند به نام‌های یلدا، کیوان، آسیا و کاوه است. او هم‌اکنون به‌همراه خانواده، در شهر کلن آلمان زندگی می‌کند.

مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان


تخلص هوشنگ ابتهاج

تخلص شعری ابتهاج، «ه.ا. سایه» است به همین سبب او در میان مردم و شعردوستان به نام سایه نیز مشهور است. ابتهاج در مورد دلیل انتخاب این تخلص می‌گوید:

حروف و کلمات برای من رنگ دارند. «ر» خاکستری، «گ» نارنجی و «ج» سیاه است. «ی» کلمات برایم سرد و گرم‌اند. سایه کلمه‌ای سرد است. گلابی کلمه‌ای گرم. به‌گمان من، در کلمه سایه یک مقدار آرامش و خجالتی‌بودن و فروتنی و بی‌آزار بودن هست. این‌ها برای من جالب بود و با طبیعت من می‌ساخت. خود کلمه سایه از نظر حروف الفبا حرف نرم بدون ‌ادعایی است. در آن نوعی افسوس است و ذات معنای این کلمه، نوعی افتادگی دارد در مقابل خشونت و حتی می‌شود گفت وقاحت.


اشعار هوشنگ ابتهاج

ابتهاج از همان دوران جوانی، سرودن شعر را آغاز کرد. او شاعری غزل‌سرا است؛ اما اشعار نو نیز دارد. در واقع می‌توان گفت شعر سایه به دو بخش کهن و نو تقسیم می‌شود. اشعار کلاسیک او که بیشتر در قالب غزل و دوبیتی هستند، مضامین عاشقانه دارند. شاعر در این قالب‌ها به بیان احساسات شخصی و عاشقانه خود می‌پردازد. اما در اشعار نو، بیشتر به مضامین و دغدغه‌های جمعی و مفاهیم اجتماعی- سیاسی می‌پردازد.

ابتهاج در سال ۱۳۲۵ مجموعه شعر «نخستین نغمه‌ها» را که شامل اشعار کلاسیک است، منتشر کرد. «سراب» مجموعه شعر بعدی سایه است. اگرچه این مجموعه در قالب چهارپاره و با مضامین معمول غزلیات، از جمله احساسات فردی و بیان عواطف است، می‌توان در آن استفاده از اسلوب جدید، گرایش و تمایل شاعر به شعر نو را دید.

مجموعه سیاه‌مشق که پس از سراب منتشر شد، شامل بهترین غزل‌های سایه است. او در این مجموعه توانایی خود را در غرل‌سرایی، ثابت می‌کند.

حافظ به سعی سایه، یکی از دقیق‌ترین تصحیح‌های دیوان حافظ است.

سایه علاوه بر ادبیات، در زمینه سیاسی و اجتماعی هم بسیار فعال بود و از مخالفان حکومت شاهنشاهی محسوب می‌شد. ازاین‌رو، بسیاری از اشعار او رنگ و مضمون اجتماعی- سیاسی دارند. مجموعه شعرهای «شبگیر» و «چند برگ از یلدا» که به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۴۴ منتشر شد، حاوی اشعار اجتماعی-سیاسی سایه هستند.

کتاب «حافظ به سعی سایه» یکی از تازه‌ترین تصحیح‌های دیوان حافظ است که در سال ۱۳۷۲ منتشر شد . در این اثر، ابتهاج از روى ۳۰ دست‌نوشته قرن نهم به تصحیح دیوان حافظ پرداخته است.

از دیگر آثار هوشنگ ابتهاج، می‌توان به کتاب‌های «زمین»، «تا صبح شب یلدا»،«یادگار خون سرو»، «تاسیان» و «بانگ نی» اشاره کرد. همچنین کتاب «یادنامه» ترجمه‌ای است از اشعار شاعر ارمنی «هوانس تومانیان»

در سال ۱۳۹۱ «میلاد عظیمی» نویسنده و استادیار دانشگاه تهران در گفت‌وگو با سایه، کتاب خاطرات او را با نام «پیر پرنیان‌اندیش» منتشر کرد.

شعر نو

اشعار نو و نیمایی سایه، نسبت به غزلیات او، کمتر رنگ و بوی عاشقانه دارند. ابتهاج اندیشه‌ها و دغدغه‌های اجتماعی خود را در قالب شعر نو بیان می‌کند. اشعار نوی سایه دارای مضامینی همچون عشق به آزادی، حماسه‌پردازی، انتقاد به نابرابری و مهم‌تر از همه، امید به فردایی بهتر در سایه آزادی است.

یکی ازاین اشعار نو با مضمون اجتماعی، شعر معروف «کاروان» یا «گالیا» است. در زیر بخشی از این شعر را باهم می‌خوانیم:

دیر است گالیا!

عشق من و تو...آه

این هم حکایتی است

از بهر نان شب

اما در این زمانه که درمانده هر کسی

دیگر برای عشق و حکایت مجال نیست

«گالیا» نمونه بسیار خوبی برای شناخت اشعار نوی سایه است. شعری که عاشقانه شروع می‌شود؛ سپس رنگ و بوی اجتماعی می‌گیرد و به مبارزه در راه آزادی و امید به فردایی بهتر ختم می‌شود.

روزی که آفتاب

از هر دریچه تافت؛

روزی که گونه و لب یاران هم‌نبرد

رنگ نشاط و خنده گمگشته یافت باز

من نیز باز خواهم شد آن زمان

سوی ترانه‌ها و غزل‌ها و بوسه‌ها

سوی بهار‌های دل‌انگیز گل‌فشان

سوی تو عشق من!

می‌توان شعر نوی ابتهاج را در دسته «رمانتیسم اجتماعی» قرار داد. شعر رمانتیک اجتماعی بین دنیای درون و بیرون شاعر که در واقع، بین احساسات عاشقانه و دغدغه‌های اجتماعی او پیوند می‌دهد. آنچه که در اشعار نیمایی سایه دیده می‌شود، عاشقانه‌ای است که این‌بار نه فقط برای معشوق، بلکه برای عشق به آزادی سروده است.

۸۸ قطعه از اشعار نو و نیمایی سایه که بین سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۸۰ سروده شده‌اند در کتاب «تاسیان» گردآوری شده‌ است. تعدادی از این اشعار قبلا در مجموعه‌های دیگر چاپ شده بودند؛ اما این مجموعه، گردآوری جامعی از اشعار نوی ابتهاج در یک مجلد است.

مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان

اشعار عاشقانه

سایه، سرودن شعر را با اشعار عاشقانه آغاز کرد و اولین مجموعه از اشعار کلاسیک و عاشقانه خود را با نام «نخستین نغمه‌ها» منتشر کرد. عاشقانه‌های سایه، از مشهورترین اشعار او محسوب می‌شود که در میان مردم از محبوبیت بالایی برخوردار است. او در جوانی عاشق دختری ارمنی به نام «گالیا» شد و شور این عشق به غزلیات او راه یافت؛ اما بعدها عشق به گالیا وارد شعر اجتماعی او نیز شد. همان طور که پیشتر در شعر «کاروان» به نمونه‌ای از آن اشاره کردیم.

مایه اصلی غزلیات، دوبیتی‌ها و در کل شعر کلاسیک سایه، عاشقانه است. او در این قالب‌ها به بیان احساسات شخصی خود، عشق، غم فراق و دیگر مضامین سنتی غزلیات می‌پردازد؛ اما یک ویژگی، غزل سایه را از دیگر غزلیات متفاوت می‌کند. آن ویژگی، زبان ساده، روان و امروزی سایه است. ابتهاج با هنرمندی، زبان امروز را وارد قالب شعری دیروز می‌کند. می‌توان گفت دلیل محبوبیت عاشقانه‌های سایه در میان عامه مردم این است که مخاطب در اشعار کلاسیک و عاشقانه او، با زبان و کلمات دشوار و پیچیده شعر کهن روبه‌رو نمی‌شود. ازاین‌رو، با شعر او همراه می‌شود و بازتابی از احساسات خود را درشعر سایه می‌بیند.

ای عشق همه بهانه از توست

من خامشم این ترانه از توست

آن بانگ بلند صبحگاهی

وین زمزمه شبانه از توست

من انده خویش را ندانم

این گریه بی بهانه از توست

ارغوان

ارغوان شعری درخشان از هوشنگ ابتهاج است. این شعر که درمیان مردم از شهرت و محبوبیت برخوردار است؛ خطاب به درخت ارغوانی است که در حیاط خانه شاعر روییده است. شعر ارغوان، رنگی اجتماعی دارد و مضمون اصلی آن، حسرت آزادی و امید به فردایی بهتر است. شاعر در اندوه بی‌عدالتی‌ها و حسرت آزادی، با درخت ارغوان که نمادی از امید به آینده، بهار و رویش دوباره است؛ سخن می‌گوید.

به کارگیری زبان شعری روان، وزن متناسب با مضمون شعر و استفاده از تشبیه‌ها و استعا‌ره‌های هنرمندانه از ویژگی‌های این شعر است؛ اما علاوه بر هنر شاعری ابتهاج، آنچه که باعث محبوبیت و ماندگاری ارغوان در میان مردم شده است، بیان دغدغه‌های اجتماعی مردم در این شعر است.

ارغوان شاخه همخون جدا مانده من

آسمان تو چه رنگ است امروز؟

آفتابی ست هوا؟

یا گرفته است هنوز؟

من در این گوشه که از دنیا بیرون است

آفتابی به سرم نیست


از بهاران خبرم نیست

آنچه می‌بینم دیوار است

آه این سخت سیاه

آن‌چنان نزدیک است

که چو بر می‌کشم از سینه نفس

نفسم را برمی‌گرداند

شعر ارغوان در فضایی غم آلود، آغاز می‌شود. آنچه که شاعر توصیف می‌کند چیزی جز رنج و سیاهی نیست. این فضا تا آخر شعر ادامه پیدا می‌کند؛ اما در پایان نور امیدی به آینده‌ای روشن بر این فضای تیره می‌تابد.

ارغوان بیرق گلگون بهار

تو برافراشته باش

شعر خونبار منی

یاد رنگین رفیقانم را

بر زبان داشته باش

تو بخوان نغمه ناخوانده من

ارغوان شاخه همخون جدا مانده من

شاعر در پایان اگرچه غمگین است، ارغوان که نمادی از رویش و امید است را به پایداری برای فردایی بهتر و آزاد، دعوت می‌کند.

مروری بر زندگینامه و آثار و اشعار هوشنگ ابتهاج از سایه تا ارغوان


زندگی

شعر «زندگی»، یکی دیگر از اشعار محبوب سایه است. این شعر که در قالب نو سروده شده‌ است، مضمونی مانند ارغوان دارد. روند شروع و پیش‌روی شعر مانند ارغوان، با ناامیدی، اندوه، تلخی و رنج آغاز می‌شود و در پایان، آنجا که مخاطب می‌پندارد جهان و زندگی سراسر تلخی و رنج است؛ به‌یک‌باره دریچه‌ای از امید گشوده می‌شود. مضمون اصلی این شعر و آنچه شاعر سعی در انتقال آن به مخاطب دارد، این است است که اگرچه زندگی سراسر شادی و خوشی نیست؛ اگرچه غم و رنج گاهی زندگی را تلخ و سخن می‌کنند؛ با این حال:

زمان بی‌کرانه را

تو با شمار گام عمر ما نسنج

به پای او دمی است این درنگ رنج و درد

به سان رود؛

که در نشیب دره سر به سنگ می‍زند؛

رونده باش

امید هیچ معجزی به مرده نیست؛

تو زنده باش
بازگشت به ابتدای صفحه
ارسال به دوستان
ارسال نظر
روایت تصویری
نگاه دوم
پیشنهاد سردبیر
پربازدیدها

2 بانک غیردولتی مشتری جدید استقلال و پرسپولیس

واگذاری پتروشیمی شازند توسط بانک ملی،یک اقدام بی نظیر و به نفع مردم است/ این اقدام می‌تواند الگویی مناسبی برای شبکه بانکی کشور جهت اجرای منویات رهبری باشد

اعلام اسامی داوران هفته بیستم لیگ برتر

بیانیه ۳۸بندی کمیته ویژه منتخب رئیس‌جمهور برای بررسی ناآرامی‌های سال ۱۴۰۱/ نهادهای حاکمیتی ذی ربط از جمله دستگاه های نظامی امنیتی و دستگاه قضایی مسئولانه عمل کردند

عرضه ۴۶۰.۹ میلیون دلار حواله ارزی در سامانه نیما/ ۵۵ درصد حواله‌ها فروش رفت

تلویزیون کدام سخنرانی‌ها و مناجات‌ها را پخش می‌کند؟

واکنش نصراللهی استاد رسانه و عضو شورای اطلاع رسانی دولت به استعفای معاون اول قوه ‌قضائیه

رونمایی کیم از «قدرتمندترین» تانک جهان

سود تسهیلات مسکن با تصمیم رئیسی از ۲۳ به ۱۸ درصد کاهش یافت

ابعاد جدید تصویر مرموز همسر ولیعهد انگلیس/ کیت میدلتون زنده است؟

پیش‌بینی مهم بانک مرکزی از قیمت دلار در سال آینده / تشریح سیاست های اقتصادی برای سال آینده

با آغاز پخش سریال‌های رمضانی؛ پژمان جمشیدی دوباره بازیگر شد/ ورود رپ به تلویزیون با سریال سیاسی

تنش و اعتراض سهامداران در مجمع عمومی های‌وب/ ادبیات عجیب مدیرعامل در پاسخ به سهامداران

رشیدپور، ساعت صفر و آغاز یک تاک شوی بین‌المللی

آخرین نتایج دوازدهمین دوره انتخابات مجلس به تفکیک استان‌ها/ کدام کاندیداها به مجلس راه یافتند

۳ میلیون و ۹۰۰ هزار زائر نیمه شعبان در مسجد مقدس جمکران حضور یافتند

نتایج نهایی انتخابات مجلس در تهران/ دو مرحله ای شدن انتخابات تهران قطعی شد /۱۴ نفری که از تهران مستقیم به مجلس راه یافتند/ چه کسانی به دور دوم رفتند؟

نتایج جدیدترین نظرسنجی‌های معتبر درباره انتخابات/ گرم‌ شدن انتخابات از شهرستان‌ها

پسر احمدرضا عابدزاده جواب بیرانوند را داد

پیش فروش محصولات سایپا ویژه نیمه شعبان/ ساینا 167 میلیون+ جدول

این نشانه ها می گوید شما فردی عاقل هستید ولی کسی متوجه آن نیست

نتایج انتخابات ۱۴۰۲ خبرگان رهبری در سراسر کشور/ آرای خبرگان تهران اعلام شد+ جدول

پرفروش‌ترین فیلم‌ها و سینماهای کشور در بهمن ماه اعلام شد + لیست

مصوبه جلسه شورای عالی فضای مجازی درباره پلتفرم‌های پرکابرد خارجی/ امکان استفاده در قالب پوسته فراهم شود

اعلام زمان قطعی واریز عیدی کارکنان دولت/ در این روز منتظر باشید

زنگ خطر برای پیام‌رسان‌های داخلی

بی‌مسئولیتی اقتصادی چه آسیب‌هایی به نوجوان‌ها می‌زند؟

2 بانک غیردولتی مشتری جدید استقلال و پرسپولیس